فرم تعزیه در اردبیل نیازمند بازخوانی است

آتا آنلاین: برخی كارشناسان دینی معتقدند طی دهه‌های اخیر فرم و شاخصه‌های تعزیه در اردبیل با تغییراتی مواجه بوده كه برخی با اصول و چارچوب‌های ارزشی مغایرت دارد.

به گزارش آتا، استان اردبیل به‌عنوان مهد حسینیت در كشور شناخته می‌شود؛ چنانچه در ورودی مركز استان نیز مهمانان خود را با چنین عنوانی استقبال می‌كند. این استان از دیرباز به دوستدار امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل و اهل‌بیت(ع) شهرت یافته و مهد شكل‌گیری حكومتی است كه برای نخستین بار در تاریخ این كشور مذهب شیعه را به‌عنوان مذهب رسمی اعلام كرد.
شاه اسماعیل صفوی چنددستگی و اختلاف و تفرقه را كه می‌رفت كشور را از یكپارچگی و انسجام خارج سازد به زیر پرچم شیعه سامان داد و حتی راه را بر تعدی دشمنان بیگانه برای همیشه بست.
به دلیل این سبقه تاریخی اردبیل به‌عنوان پایتخت دینی و مذهبی و معنوی شناخته می‌شود و هنوز كه هنوز است ارادت به اهل‌بیت(ع) و اولاد پیامبر اكرم (ص) در بین اهالی این استان زبانزد خاص و عام است.
بی‌شك چنین سابقه فكری موجب شده است عزاداری‌های ماه محرم نیز در این استان حال و هوای متفاوتی به خود بگیرد تا جایی كه از دیرباز موضوع تعزیه و عزاداری در ماه محرم در این منطقه از كشور شاخصه‌ها و فرم متفاوت و در برخی مواقع كم‌نظیری داشته كه موجب شده است عزاداری اردبیلی‌ها برای واقعه عاشورا در سطح ملی و جهانی شهرت یابد و حتی مكتب تعزیه اردبیل به استان‌های مجاور نیز انتقال یابد.
بااین‌وجود بررسی مراسم عزاداری ازجمله دسته‌های عزاداری، شبیه‌خوانی، مداحی و مجالس سینه و زنجیرزنی گواه تغییراتی هرچند جزئی است كه این روزها كارشناسان به‌دقت نظر درخصوص چرایی و اصل و ریشه آن تأكید دارند. چراكه در برخی مواقع رفتارهای غیرواقع، سخنرانی‌هایی عاری از مطالعات جامع و مراسمی كه با برخی شاخصه‌های تحریف‌شده همراه است موجب شده نگرانی‌هایی از تداوم چنین موضوعاتی كه آسیب‌زا است به وجود آید.
به‌منظور بررسی عزاداری‌های دهه اول ماه محرم حجت‌الاسلام مهدی ستوده، مدیركل تبلیغات اسلامی استان اردبیل، امیر رجبی، رئیس حوزه هنری استان، و حسین آزاد، مدرس دانشگاه و كارشناس گرافیك در میزگرد مهر حضور یافتند تا فرم و شاخص‌های عزاداری و تعزیه در اردبیل در فضای كنونی بررسی‌شده و دغدغه‌هایی كه وجود دارد برای اصلاح در سال‌های آتی انعكاس یابد.

*آقای رجبی بفرمایید فرم تعزیه در اردبیل بیانگر چه مفاهیمی است و آیا توانسته در انعكاس ارزش‌های عاشورا موفق عمل كند؟
به عقیده بنده یكی از جنبه‌های قابل‌توجه در عزاداری‌های ماه محرم این است كه این عزاداری‌ها در فرم به‌منزله رزمایش شیعیان است و به‌نوعی واگویی بعد رزمی و آمادگی نظامی شیعه است كه خود را سربازان امام حسین (ع) می‌دانند.
به دلیل اینكه واقعه عاشورا رویارویی حق و باطل بود و در طول تاریخ همچنان به این مقوله تأكید شده است، نمادهایی كه در عزاداری استفاده‌شده ازجمله علم، شمشیر، پرچم، لباس شبیه‌خوانی، اسب‌ها و حتی فرم عزاداری شامل زنجیر و سینه‌زنی به‌نوعی آمادگی نظامی را تداعی می‌كند.
اغلب المان‌های بصری كه در تعزیه اردبیل مشاهده می‌شود به‌نوعی تمثیلی از این آمادگی است. به‌عنوان‌مثال علم و پرچم درگذشته در مقابل لشكر حركت داده می‌شد تا خبر آمادگی لشكر برای جنگ را بیان كند و ما امروز شاهدیم كه این موضوع در عزاداری‌های اردبیل نیز به كررات مشاهده می‌شود و به‌نوعی به یكی از مؤلفه‌های انكارناپذیر در ادوات عزاداری تبدیل‌شده است.

بی‌شك چنین عزاداری خود به‌منزله اعلام آمادگی و تجدید بیعت با شهید كربلا است و به‌نوعی بیان این مطلب است كه امروز شیعیان خود را سربازان امام حسین (ع) می‌دانند.

*آقای آزاد نظر شما در این خصوص چیست؟
ما در عزاداری‌ها باید توجه داشته باشیم مؤلفه‌ها و المان‌ها ازجمله ادوات تا چه حد متعلق به خود ماست و دلیل استفاده از آن‌ها چه بوده است. با این ریشه‌یابی می‌توان میزان موفقیت در انتقال مفاهیم را بررسی كرد.
در طول زمان عزاداری در اردبیل با ساختار فرهنگی و مذهبی و حتی بافت شهری آن تغییریافته و سازگار شده است. به‌عنوان نمونه دسته‌های عزاداری ما وارد بازار قیصریه كه نمادی از معماری صفوی است می‌شوند؛ در آنجا عزاداری می‌كنند و سپس خارج می‌شوند.
به دلیل سردسیر بودن اردبیل كاركرد بازار علاوه بر اینكه فرصت عزاداری مطلوب را می‌دهد به‌نوعی استفاده از المان‌های شهری است. حتی نوع چینش دسته‌ها و اینكه بازار را دور بزنند به‌نوعی تداعی طواف است كه در مركزیت آن امام حسین (ع) ایستاده و عزاداران در حلقه‌های متحدی اطراف وی عزاداری می‌كنند و با این عزاداری به دنبال این هستند كه بیعت و همسویی خود را با امام نشان دهند.
*آقای ستوده به عقیده شما مراسمهای شبیه خوانی با چه مؤلفه‌هایی باید همراه شود؟
آنچه در موضوع عزاداری‌های ماه محرم به آن تأكید می‌شود در مرحله اول توجه به ارزش‌ها است. ما هر عزاداری داریم باید بتواند ارزش‌های عاشورایی را به تصویر كشیده و آن را منتقل سازد.
به‌عنوان‌مثال در شبیه‌خوانی وقتی لباس شبیه‌خوان مناسب نیست درواقع باهدف اصلی عزاداری در تعارض است. در عزاداری تطبیق اهمیت ویژه دارد چراكه شبیه‌خوان از احوالات افرادی دیگر در یك تاریخ دیگر سخن می‌گوید و نوع تلبس افراد اهمیت ویژه دارد.
در شبیه‌خوانی‌ها غفلت از این موضوع موجب می‌شود به اصل عزاداری ضربه بزند. مثلاً اینكه از فرغون و خودرو به‌جای اسب استفاده می‌شود، فرد بالباس نامناسب و بدون تطبیق شبیه می‌خواند و بی‌توجه به شخصیتی است كه در حال شبیه‌خوانی وی است، شایسته نیست.
درعین‌حال واقعه و اتفاقی كه در معرض نمایش است باید با شرایط زمانی و مكانی سازگار شده و بتواند ابزارهای هنری را برای بیان ارزش‌ها به كار گیرد.

*آقای رجبی به عقیده شما شبیه‌خوان‌های امروزی تا چه حد در تعزیه موفق عمل می‌كنند؟
تحریفات عزاداری در چند حوزه رواج یافته كه یكی همین شبیه‌خوانی‌هاست. باوجوداینكه تأكید شده بین نقش و نقش خوان فاصله‌گذاری شده و این فاصله رعایت شود، در برخی مواقع این موضوع مورد غفلت است.
شبیه‌خوان به‌جای اینكه نقش را خوانش كند در برخی مواقع جای نقش قرارگرفته و مطالبی را القا می‌كند كه چنین موضوعی پذیرفته نیست.
ما به‌عنوان‌مثال فردی كه نقش حضرت زینب (س) را بخواند می‌گوییم «زینب خوان» و این نام‌گذاری به این معنی است كه شبیه‌خوان خود حضرت نیست و فقط سخنان وی را می‌خواند.
شبیه‌خوان به‌جای اینكه نقش را خوانش كند در برخی مواقع جای نقش قرارگرفته و مطالبی را القا می‌كند كه چنین موضوعی پذیرفته نیست.حتی شبیه‌خوان‌ها درگذشته از روی كاغذ می‌خواندند تا باز این‌طور القا شود كه این‌ها حرف‌های ما نیست و حرف شخصیت‌های واقعه كربلا است.
متأسفانه در سال‌های اخیر در عزاداری‌ها حتی در عزاداری‌های اردبیل مشاهده می‌شود كه افراد ناآگاه كه كاربلد نیستند وارد موضوع شبیه‌خوانی شده‌اند و به‌عنوان‌مثال گریم‌های غیرقابل‌قبول و یا لباس‌های نامناسب به تن كرده و شبیه‌خوانی می‌كنند.
اینكه در شبیه‌خوانی از شمشیر سامورایی استفاده شود یا فرد شبیه‌خوان با كتانی و عینك دودی شبیه‌خوانی كند و یا مثلاً دیده می‌شود یزید پیپ می‌كشد صحیح نیست و باید از این آسیب‌ها جلوگیری شود.

*شما به برخی ادوات و مؤلفه‌ها اشاره كردید كه كاركرد خود را ازدست‌داده‌اند. در این خصوص بیشتر توضیح دهید.
بله به‌عنوان‌مثال طبل درگذشته باهدف آگاه كردن و خبردار كردن مردم از دسته‌ها بود؛ اما دلیل امروزی نمی‌توان برای آن قائل شد. از سویی اصالت این المان در جنگ‌ها باهدف تهییج سپاه بود كه باز نمی‌توان این دلیل را امروز قابل‌قبول دانست.
از سویی برخی پرچم‌ها نیز دلیل امروزی ندارد. برخی به گذشته بازمی‌گردد و كاركرد امروزی ندارد.

*آقای ستوده نظر شما در خصوص طرح شمشیر و شیر و خورشید كه در اغلب پرچم‌های عزاداری نقش شده چیست؟
به عقیده بنده این طرح، طرح تحریف‌شده‌ای نیست و به‌نوعی شیر بیانگر شجاعت و غیرت و شهامت است. از سویی خورشید نیز بیانگر روشنایی است.
اما باید توجه داشت عكس شیر در برخی جاها درست‌كار نمی‌شود و حتی مهمانان سؤال می‌كنند شیر به این شكل چه مفهومی دارد كه باید به این موضوع توجه داشت.
هرچند تركیبی باستانی است اما درصورتی‌كه درست‌كار شود تحریف محسوب نمی‌شود.

*آقای آزاد شما در این خصوص چه نظری دارید؟
این طرح از زمان قاجار وارد ادوات عزاداری شده است؛ كه شیر نماد و مظهر امام علی (ع) است و خورشید نماد مام وطن و شمشیر نیز به شمشیر حضرت علی (ع) تعبیر می‌شود. به عقیده بنده در عزاداری‌های ماه محرم وجود این المان ضرورت ندارد اما درعین‌حال طراحی صحیح آن ضروری است.

*آقای رجبی به عقیده شما آیا محتویات عزاداری‌ها دچار تغییراتی مغایر باارزش‌ها است؟
. بیشتر از نمادها ما در محتوا دچار تحریف هستیم. به‌خصوص در شعر و تعزیه دچار تحریف هستیم.
از سویی ریتم و آهنگ مداحی هم دچار برخی تحریفات است. درگذشته مداحان از دستگاه‌های موسیقی اصیل استفاده می‌كردند و به‌مراتب سوزناك‌تر از امروز بر مخاطب خود تأثیر می‌گذاشتند. بااین‌وجود امروز مشاهده می‌شود كه روی ترانه شعر مداحی استفاده می‌شود و این موارد باید با دقت نظر تغییر یابد.
در كل در عزاداری‌ها آنچه به زیان ارزش‌ها است نباید مورداستفاده قرار گیرد.

*آقای ستوده به عقیده شما ما در محتوا با چه مشكلاتی مواجه ایم؟
ازجمله موضوعاتی كه بنده تأكیددارم احوالات است. ما اگر می‌خواهیم احوالات بنویسیم و بگوییم باید شخصیت را بشناسیم. به‌عنوان‌مثال از شجاعت و رفتار حضرت زینب (ع) شنونده واقعاً متأثر می‌شود. كسی كه احوالات می‌نویسد باید بتواند این شجاعت را بیان كند.
از سویی احوالات حد و حدود دارد و در موضوع اهل‌بیت باید چند نكته قویاً موردتوجه قرار گیرد. ازجمله اینكه نگاه تك‌بعدی و یك‌جانبه نداشته باشیم. ما نباید از ناله‌های حضرت زینب (ع) بگوییم اما شجاعتش را فراموش كنیم. یا شأن حضرت را از امام نیز بالاتر ببریم درحالی‌كه حضرت هر كاركرده به اذن امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) بوده است.
از سویی واقعه عاشورا باید با استدلال و برهان بیان شود و به‌عنوان‌مثال خواب و رویای عوام‌الناس نباید وارد بیان واقعه شود. چراكه عوام‌زدگی از طاعون بدتر است.
در موضوع بیان قیام عاشورا اغراق نیز صحیح نیست. تنها رعایت این مؤلفه‌ها می‌تواند عزاداری درشان امام حسین (ع) به دنبال داشته باشد.