وظیفه تاریخی اردبیل در نشر شعر آیینی

آتا آنلاین: استان اردبیل در حالی مهد شعر آیینی است كه به عقیده كارشناسان غنای ادبیات شعری را آن‌چنان‌كه باید خارج از مرزهای خود نشر نداده و عوامل متعددی موجب شده این مسئولیت تاریخی همچنان مغفول بماند.

به گزارش آتا، مرور تاریخی اردبیل قله‌های رفیع ادبیات آیینی را گواه است. افرادی كه شعر آن‌ها وقتی در كتاب‌ها و بعدها در مداحی‌ها خوانده می‌شد ضربه‌های تكان‌دهنده‌ای به روح و جان مخاطب بود تا از غفلتی كه متوجه وی است خلاصی یافته و چشمه حقیقت را بشناسد.

هر كودكی كه در اردبیل متولد می‌شود چشم و گوشش به شعر آیینی و عاشورایی خو می‌گیرد و همین‌ها است كه موجب شده حب اهل‌بیت(ع) در بین ساكنان این استان زبانزد خاص و عام شود.

باوجود دوستداری بی‌وقفه اهل‌بیت(ع) آسیب‌هایی نیز در این میان وجود دارد. چه آن‌ها كه در اشعار و مداحی‌ها رخنه می‌كند و چه آن‌هایی كه در عزاداری‌ها نمود پیدا می‌كند.

كارشناسان و اهل فن بیشترین گله‌مندی را از نسل جوان دارند كه بی‌محابا دست به مكتبی می‌برند كه در طول تاریخ شعرایی را خارج از مرزهای كشور نیز تربیت كرده است. انتقاد آن‌ها از بی‌دقتی است، بی‌توجهی به اصول و ضعف آگاهی كه در برخی مواقع ناخواسته به این مكتب غنی به لحاظ معرفتی و تاریخی ضربه می‌زند.

به‌منظور بررسی كارشناسانه و علمی این مسائل و نیز در خصوص سابقه تاریخی و وضعیت فعلی شعر آیینی میزگردی با حضور سجاد حسینی پژوهشگر تاریخ، استاد دانشگاه و سرپرست دفتر توسعه فرهنگی آذربایجان دانشگاه محقق اردبیلی، غلام‌رضا هادی شاعر پیش‌كسوت آیینی و امیر رجبی نویسنده و رئیس حوزه هنری استان اردبیل برگزار شد تا نظرات سه حوزه شامل دانشگاه، شعرا و نهادهای فرهنگی دریافت شود. میزگردی كه در آن به‌ضرورت پایش برخی نگاه‌های سلیقه‌ای و سیاسی حاكم و برخی بی‌دقتی‌ها در شعر آیینی از سوی هر سه كارشناس تأكید داشت.

*به چه دلیل شعر آیینی در اردبیل از ریشه قوی عقیدتی و معرفتی برخوردار است؟ آیا شكل‌گیری حكومت شیعی صفوی در ترویج شعر آیینی و شكل‌گیری مكتبی در این خصوص تأثیرگذار نبود؟

هادی: دلیل اصلی را بنده در ارادت به اهل‌بیت می‌دانم. بی‌شك اگر برای یك تولید هنری تقاضا نباشد عرضه صورت نمی‌گیرد. ما از ۵۰ سال قبل در این شهر هیئت‌های مذهبی داریم و نه‌تنها هیئت‌ها به قوت خود فعال هستند بلكه توسعه پیدا كرده‌اند و از اتاق‌های سه در چهار به مساجد و دانشگاه‌ها كشیده شده‌اند.

در دانشگاه‌ها شب‌های شعر برگزار می‌شود و مراسم متعدد موجب شده حتی شعر آیینی رشد قابل‌توجه نیز داشته باشد و تمامی این‌ها فقط زمانی می‌تواند تداوم داشته باشد كه مردم استقبال كنند.

رجبی: حضور شاعران بزرگ خود موجب شده علاقه‌مندی به شعر آیینی و عاشورایی افزایش داشته باشد.

از طرفی اینجا خاستگاه شیعه بوده و این مهم خود تأثیرگذار بوده است. ما قوی‌ترین سابقه تاریخی شعر آیینی را بعد از قاجار می‌بینیم و هرچند ارادت به خاندان اهل‌بیت(ع) به عقب‌تر هم می‌رود اما نمونه‌هایی از شعرهای غنی آیینی از دوره قاجار مشاهده می‌شود.

باید تأكید كنم سوای محتوا و مضمون زیباشناسی و زیباپسندی مردم اردبیل نیز در توسعه شعر آیینی مؤثر بوده است. مردم ما ذوق بالایی در شعر دارند و این موجب شده شعر آیینی رفته‌رفته پخته‌تر شود. درعین‌حال مردم نیز به هر شعری احسنت نمی‌گویند.

*آقای هادی شما معتقد به تاثیر حكومت صفوی در رونق شعر آیینی نیستید؟

عشق و ارادت حكومت صفوی باعث شده حب اهل‌بیت در بین مردم اردبیل تشدید شود و این دیدگاه فكری و معرفتی مردم از سوی حكومت دوستدار اهل‌بیت تشویق شده است.

باید تأكید كنم شعر آیینی و عاشورایی توسط شعرای قدر از ابعاد مختلف در این شهر توسعه‌یافته است. زمانی بیضا از بعد عرفانی به آن پرداخته و بعدازآن مرحوم یحیوی به بعد حماسی پرداخته و منزوی و انور به نیاز امروز ازجمله عزاداری‌ها با دوبیتی‌ها پرداخته‌اند. همین‌ها موجب شده حتی عزاداری در اردبیل نیز متفاوت از سایر مناطق باشد.

شما در هیچ استانی نمی‌توانید شعری پیدا كنید كه به مدت یك ساعت قرائت شود و ما اشعاری داریم كه یك ساعت زمان می‌برد تا آن را بخواند و تمام كند. حتی در بین شعرای ترك هم‌ چنین چیزی نداریم.

چنین غنایی باید ترویج شود و این سبك و سلیقه به‌صورت گسترده رواج پیدا كند.

*شكل‌گیری حكومت شیعی صفوی با مكتب شعر آیینی تا چه حد انطباق تاریخی دارد؟ آیا شعر آیینی اردبیل در خارج از مرزهای كشور و كشورهایی كه آمیختگی فرهنگی داریم تأثیراتی به دنبال داشته است؟

حسینی: در دوره صفوی اردبیل چنانچه از نامش (آرتاویل = شهر مقدس) پیداست شهری مقدس است. حتی قبل از آن نیز گفته می‌شود شهر مقدسی بوده و این شهر قبل و بعد از تشكیل حكومت صفویه مركز تصوف با محوریت شیخ صفی‌الدین اردبیلی است كه زمانی كه حیات داشت حلقه‌های تصوف را تشكیل داد.

هرچند صفویه برای ایجاد حكومت شیعی اراده می‌كند اما اظهارات متعدد و در برخی مواقع متضادی در خصوص سنی یا شیعه بودن صفویه وجود دارد درعین‌حال كه از شیخ حیدر و شیخ جنید به بعد محققان اثبات كرده‌اند كه شیعه بودند.

تقدس اردبیل به این معنی نبود كه این شهر به‌عنوان پایتخت انتخاب‌شده است و در دوره شاه اسماعیل صفوی اردبیل شهری مشهور به تصوف و تشیع بود.

اینكه زمان شعر آیینی با حكومت شیعی یكی دانسته شود بنده موافق نیستم و ما به‌عنوان‌مثال تسنن ۱۲ امامی یعنی مسلمانان سنی كه به امامان احترام و ارادت داشتند داریم و آنچه باعث شده شیعه و سنی به هم نزدیك شوند تصوف است.

در ادبیات كتاب روضه الشهدا (خراسان دوره تیموری) در حدود قرن ۹ داریم كه نویسنده آن سنی است اما در خصوص اهل‌بیت شعر گفته و بعدها مراسم روضه‌خوانی از نام این كتاب برگرفته شده است. علاوه بر این مرثیه اهل‌بیت و ادبیات آیینی در عثمانی نیز رونق دارد و ما وظیفه سنگینی داریم كه شعر آیینی عثمانی را مطالعه كنیم.

*به چه دلیل این وظیفه را برای اردبیل قائل هستید؟

ببینید كتب عثمانی در دو گروه دسته‌بندی می‌شود. كتب مستقل ادبیات آیینی كه ذكر مصیبت اهل‌بیت است و كتبی كه مستقل نوشته‌نشده و شعرهایی در مدح اهل‌بیت است. تمامی منابع این ادبیات نیز در دسترس است و حتی كتب سنگی از سایت‌های اینترنتی قابل دانلود است.

اردبیل به لحاظ اینكه قطب است وظیفه تاریخی دارد. همچنان در بسیاری از مناطق دنیا اردبیل را به‌عنوان قطب تصوف و تشیع می‌شناسند و همچنان تقدس این شهر در ذهنیت بسیاری از ساكنان كشورهای همسایه باقی است.

ما از یك‌سو می‌توانیم با هدایت این افراد گردشگری مذهبی را توسعه دهیم و از سویی می‌توانیم به‌واسطه ارتباط‌گیری و توسعه مطالعات شیعه را تبلیغ كنیم.

به‌عنوان‌مثال چاپ كتب به دو رسم‌الخط می‌تواند مخاطبان را تا چند برابر افزایش دهد. به دلیل اینكه بسیاری از دوستداران تصوف و تشیع به این شهر ارادت دارند این انتظار از اردبیل پابرجاست كه در حوزه ترویج ادبیات آیینی خود و مطالعه ادبیات آیینی كشورهای همسایه مؤثرتر عمل كند.

*آیا فعالیت دستگاه‌های فرهنگی در خصوص ضرورت‌هایی كه عنوان می‌شود را قابل‌قبول می‌دانید؟

رجبی: جایگاه مذهبی شهر اردبیل در بین علویان تركیه كه گفته می‌شود ۲۰ میلیون نفر هستند همچنان برجسته است. این گروه اردبیل را همچنان به‌عنوان ظرفیت گردش زیارتی می‌شناسند و بااین‌وجود ما در ترجمه و تبلیغ آثار كوتاهی كردیم.

دستگاه‌های فرهنگی باید از این ظرفیت به شكل مطلوب استفاده كنند و به دلیل وجود پس‌زمینه فرهنگی زمینه ترویج آثار را تسهیل كنند.

*در تفكیك شعر آیینی و عاشورایی مجالس ما بیشتر مروج كدام بوده و كدام یك مورد غفلت است؟

هادی: شعر آیینی اردبیل به اعتقاد بنده از مرحوم یحیوی آغاز می‌شود و اوج آن در منزوی و انور دیده می‌شود كه بیشتر رویكرد عاشورایی دارند. اشعار شعرایی كه از این دو شاعر نیز تأثیر می‌گیرند بیشتر عاشورایی است. اگر امروز صدای اردبیل به مرزهای دیگر رفته از شعرای انور و منزوی بیشتر استفاده شده است. شعر شاعری مانند بیضا منبع است اما حتی در یك مجلس عنوان نمی‌شود.

به‌عنوان‌مثال ما مراسم تشت گذاری داریم كه شعر آیینی در عزاداری آن كاركرد زیادی ندارد. به دلیل اینكه همه عارف نیستند و شعر عرفانی نیز روح عزای كمتری دارد. بنابراین در تشت گذاری از شعر آیینی نمی‌توان استفاده كرد.

*با توجه به فعال بودن كارگاه شعر آیینی در حوزه هنری اردبیل، تولیدات شعرای معاصر را چطور ارزیابی می‌كنید؟

رجبی: به عقیده بنده به دلیل اینكه ما درگذشته شعرای قدری داشتیم كار برای شعرای معاصر سخت‌تر شده است. متأسفانه شعرا در برخی مواقع متناسب با انتظار جواب نمی‌گیرند و افت اتفاق می‌افتد.

به‌منظور بهبود كیفی شعر ما كارگاه‌های آیینی، با حضور اساتید پیش كسوت دایر كردیم تا فرصت نقد و بررسی شعر آیینی فراهم شود. در ادامه اشعار به لحاظ محتوا یا ایرادات عروضی و قافیه‌ای مورد بررسی قرار گیرند.

ببینید ما نیاز داریم هر زمان شعر آیینی را آسیب‌شناسی كنیم تا آن سابقه درخشان تداوم پیدا كند.

هادی: بنده موافق نیستم كه به دلیل سابقه درخشان شعرای معاصر نمی‌توانند به شكل گذشتگان شعر بنویسند. به نظر بنده در حال حاضر مخاطبان عالم‌تر شده‌اند و این موضوع كار را برای شاعر سخت‌تر كرده است.

تمام منابع اهل سنت ۱۲ امام را با احترام یاد می‌كنند و در تمام آن‌ها یزید شخصیت منفوری دارد و به مظلومیت امام حسین (ع) تأكید می‌شوددر همان زمان منزوی و انور نیز شعرای زیادی داشتیم كه نتوانستند ماندگار شوند.

در حال حاضر شعرای جوان متأسفانه بدون اینكه نظر پیش كسوتان را درك كنند اشعار را به محافل و مجالس می‌برند و شعری كه ایرادهای آن اصلاح‌نشده خوانده می‌شود. درنتیجه گمان می‌كنیم شعر معاصر با ضعف همراه است.

با توجه به اینكه اهل‌بیت محصور به زمان نیستند، تا تاریخ بشریت پابرجاست می‌توان برای مدح و ذكر مصیبت اهل‌بیت شعر سرایید.

*آقای حسینی شما به منابع ادبی در خصوص مدح و ذكر مصیبت اهل‌بیت اشاره كردید كه توسط نویسندگان سنی نوشته‌شده است. در این خصوص بیشتر توضیح دهید.

اهل سنت از ابتدا محب اهل‌بیت بوده و برخی جریان‌های انحرافی از جمله وهابیت را باید كنار گذاشت. تمام منابع اهل سنت ۱۲ امام را با احترام یاد می‌كنند و در تمام آن‌ها یزید شخصیت منفوری دارد و به مظلومیت امام حسین (ع) تأكید می‌شود.

در كشورهای همسایه ازجمله تركیه و جمهوری آذربایجان كه ارتباط فرهنگی داریم بسیاری از اهل سنت ارادت به اهل‌بیت دارند. به‌عنوان‌مثال زمانی در تركیه جریان بكتاشیه رواج داشته كه برخی معتقدند این‌ها از بكتاشیه برای پنهان كردن گرایش‌های شیعی به‌عنوان سرپوش استفاده می‌كردند.

منابع تاریخی عثمانی هم تا به امروز هركجا نام ۱۲ امام آمده به دنبال نام آن‌ها «(ع)» و «رضی‌الله‌عنه» قیدشده است.

اینكه اهل سنت مرثیه امام حسین (ع) را بگوید چیز عجیبی نیست و در تاریخ آثار متعددی در این خصوص داریم.

*برخی اشعار عاشورایی را به دلیل اینكه به‌صرف گریه كردن مخاطب متمركز شده مورد انتقاد قرار می‌دهند. آیا ظرفیت دیگری در شعر عاشورایی به‌غیراز بكا وجود دارد؟

هادی: لازم است به یك موضوع اشاره‌كنم. شعر آیینی با شعر عاشورایی متفاوت است. شعر آیینی پیام می‌دهد اما شعر عاشورایی مختص مصائب است.

روایت است امام حسین (ع) خود تأكید كرده كه مسلمانان ۱۰ روز در سال برایشان عزاداری كنند.

آنچه باید مورد تأكید باشد این است كه پیام شعر عاشورایی باید در ادامه با شعر آیینی تكمیل شود و ما به علت‌ها هم بپردازیم. در شعر عاشورایی عزاداری می‌كنیم و با استقبال مواجه است اما باید در اجتماعات پیام اهل‌بیت را نیز انتقال داد.

به‌عنوان‌مثال در مقدمه اشعار می‌توان به پیام اهل‌بیت و انگیزه قیام امام حسین (ع) توجه داشت كه متأسفانه مشاهده می‌شود در برخی مواقع از پیام غافل هستیم و شعر را از بخش بكایی خود می‌خوانند.

*به عقیده شما كاركرد بكا در شعر عاشورایی چیست و این اشعار و نیز شعر آیینی و عاشورایی با چه آسیب‌هایی مواجه است؟

رجبی: بكا عین رشته تسبیح است و محور شعر عاشورایی است؛ اما ما دانه‌های تسبیح هم داریم كه همان معرفت است و تأكید می‌شود بكا از آن بهره گیرد.

بكا عین رشته تسبیح است و محور شعر عاشورایی است؛ اما ما دانه‌های تسبیح هم داریم كه همان معرفت است و تأكید می‌شود بكا از آن بهره گیرد.به عقیده بنده باید پیام‌های اجتماعی و معرفتی را در دل بكا جا داد و در برخی مواقع حتی پیام عرفانی را نیز منتقل كرد.

آسیب‌ها را بنده در دو گروه دسته‌بندی می‌كنم. یكی دور شدن از مقتل‌های اصلی است كه موجب شده برخی تحریفات رسوخ یابد كه هیچ واقعیت تاریخی ندارد.

دیگری تضعیف فرم شعر و قالب‌های شعری و سخیف بودن برخی قالب‌ها است.

هادی: بنده معتقدم در برخی مواقع نگاه سیاسی حاكم است. انتظار می‌رود پیام سیاسی در شعر داشته باشیم درحالی‌كه نباید در شعر عاشورایی پیام سیاسی را دخالت دارد. وقتی شعر سیاسی نوشته نمی‌شود، شعر آیینی و عاشورایی همراه با ضعف و خلأ تصور می‌شود.

برخی معتقدند مثلاً در تجمعات باید شعر سیاسی خوانده شود اما بنده به‌عنوان یك شاعر تأكید دارم كه باید تنها جهت فكری اهل‌بیت قرائت شود.

از سویی برخی آسیب‌ها به رفتار شعرای جوان برمی‌گردد كه حضور اساتید را درك نمی‌كنند و مقتل‌ها را درك نكرده شعر می‌سرایند.

این نوع از شعر موفق نخواهد بود زمان سپری خواهد شد و به‌عنوان‌مثال تمامی اشعار پیرامون شاهی فراموش می‌شوند اما این شاعر در تاریخ می‌ماند.

*آیا می‌توان از عنصر خیال در شعر عاشورایی بهره گرفت؟

هادی: در شعر آیینی در برخی مواقع تعاریف مطرح است اما در شعر عاشورایی این چنین نیست. بنده معتقدم فضیلت اهل‌بیت بیشتر از وجود فیزیكی آن‌ها است و باید در شعر بیشتر به بیان فضیلت برویم و مثلاً فلان شخصیت كربلا قد و قامت رعنا دارد و مسائلی ازاین‌دست نباید محور تمركز شعر باشد. علاوه بر این وقایع قتل اهل‌بیت بر اساس مستندات تاریخی گفته شود.

فضیلت اهل‌بیت بیشتر از وجود فیزیكی آن‌ها است و باید در شعر بیشتر به بیان فضیلت برویم و مثلاً فلان شخصیت كربلا قد و قامت رعنا دارد و مسائلی ازاین‌دست نباید محور تمركز شعر باشدنكته اینجا است كه آنچه از زبان حال می‌گوییم مهم نیست گفته‌شده یا نه. به‌عنوان‌مثال وقتی مادری در كربلا برای فرزند خود مرثیه می‌گوید بیان آن به زبان عامیانه آسیب‌زا نیست و به عقیده بنده فقط در زبان حال می‌توان از خیال استفاده كرد.

*دانشگاه چگونه می‌تواند در آسیب زدایی شعر و ادبیات مؤثر عمل كند؟

حسینی: دانشگاه می‌تواند برای بهبود ادبی شعرای جوان را حمایت كند. همچنین به لحاظ تاریخی نیز می‌تواند چنانچه اشاره شد به شاعر در ارتقا آگاهی و اطلاعات كمك كند.

در خود استان در دانشگاه‌های پیام نور و محقق اردبیلی ظرفیت‌های قابل‌توجهی در حوزه تاریخ و ادبیات وجود دارد كه می‌توانند كارگاه‌های آموزشی را به لحاظ نیاز علمی تغذیه كنند.

در خصوص استفاده از عناصر خیال كه برخی مواقع موجب شده برخی انحرافات در شعر به وجود آید باید توجه داشت در بخش تاریخی شعرا بی‌نیاز از تاریخ‌دانان نیستند و باید از علم متخصصان تاریخ اسلام و منابع دست‌اول استفاده شود.

شعر آیینی واقعه تاریخی را به زبان ادبی طرح می‌كند و آنچه نهایتاً بیان می‌كنیم یك حادثه تاریخی است كه ازقضا در تاریخ به دلیل اهمیت آن هرلحظه از واقعه كربلا از نگاه مورخان پنهان نمانده و به‌صورت كامل بیان‌شده است.

*تا چه حد دستگاه‌های فرهنگی استان برای آسیب زدایی از ادبیات آیینی موفق عمل كرده‌اند؟

رجبی: به اعتقاد بنده اصل رویداد و كلیات این حادثه غیرقابل تغییر است. به‌منظور پاسخ به دغدغه‌ها شورای عالی تعزیه در استان تشكیل‌شده كه اگر به‌صورت متمركز سیاست‌گذاری كرده و به دستگاه‌ها ابلاغ كند هر دستگاه وظیفه خود در آسیب زدایی را دریافت خواهد كرد.

*آقای هادی شما به عنوان شاعر عملكرد دستگاه‌های فرهنگی را چقدر مؤثر می‌دانید؟

به اعتقاد بنده دستگاه‌های تبلیغات اسلامی، حوزه هنری و ارشاد اسلامی می‌توانند در این خصوص ورود كنند و كرده اند، اما ما عملاً اقدامی از سوی ارشاد اسلامی مشاهده نمی‌كنیم.

از سویی انتظار می‌رود شورای فرهنگ عمومی دستگاه‌هایی كه دغدغه دارند ازجمله حوزه هنری را حمایت كند تا زمینه برای ارتقا كیفی و كمی شعر آیینی تسهیل شود.

تلاش كردیم در یك سال گذشته كارگاه شعر آیینی را به‌صورت تخصصی دایر كنیم و حوزه هنری قول مساعد دعوت از اساتید تاریخ و ادبیات را نیز به كارگاه‌ها داده است. این اقدامات باید تداوم یابد تا شعر آیینی به شكل مطلوب به بار نشیند